دکتر بهرام نقیبی

فیزیوتراپی یکی از مهم‌ترین بخش‌های بهبودی پس از جراحی تعویض مفصل ران یا زانو است. تمرینات منظم خانگی بعد از تعویض مفصل کمک می‌کنند قدرت عضلانی بازگردد، دامنه حرکتی افزایش یابد، تورم کاهش پیدا کند و از سفتی مفصل جلوگیری شود. این تمرینات باید ابتدا تحت نظارت فیزیوتراپیست شروع شوند و به تدریج در خانه ادامه یابند. هدف، انجام روزانه ۲–۳ نوبت (هر نوبت ۱۰–۱۵ دقیقه) است.

هشدار مهم: اگر درد شدید، تورم غیرعادی یا احساس ناپایداری داشتید، فوراً تمرین را متوقف کنید و با پزشک یا فیزیوتراپیست مشورت نمایید.

این تمرینات بر اساس پروتکل‌های استاندارد AAOS و NICE طراحی شده‌اند و برای هفته‌های اول تا سوم ماه مناسب هستند (با تفاوت‌های مشخص‌شده برای ران و زانو).

نکات کلی قبل از شروع تمرینات

• تمرینات را روی زمین سفت یا تخت محکم انجام دهید.
• از صندلی پایدار برای حمایت استفاده کنید.
• هر تمرین را ۱۰–۱۵ بار تکرار کنید (مگر اینکه مشخص شده باشد).
• بین تمرینات ۳۰–۶۰ ثانیه استراحت کنید.
• تنفس عمیق و آرام داشته باشید؛ نفس را حبس نکنید.
• از هفته اول با کمک فیزیوتراپیست شروع کنید و به تدریج مستقل شوید.

تمرینات برای هفته‌های اول (روز ۱ تا هفته ۲)

این تمرینات برای جلوگیری از لخته خون، کاهش تورم و حفظ گردش خون طراحی شده‌اند.

1. پمپ مچ پا (Ankle Pumps) به پشت دراز بکشید یا بنشینید. مچ پا را به بالا و پایین حرکت دهید (انگشتان پا به سمت سقف و سپس به سمت زمین). این تمرین را هر ساعت ۱۰–۲۰ بار انجام دهید تا گردش خون بهبود یابد.
2. انقباض عضله چهارسر (Quad Sets) – مخصوص زانو به پشت دراز بکشید، پا صاف. عضله جلوی ران (چهارسر) را سفت کنید تا زانو به زمین فشار دهد (بدون بلند کردن پا). ۵–۱۰ ثانیه نگه دارید و رها کنید.
3. انقباض عضله سرینی (Glute Sets) – برای ران و زانو به پشت دراز بکشید. عضلات باسن را سفت کنید (مانند اینکه بخواهید چیزی را بین باسن نگه دارید). ۵–۱۰ ثانیه نگه دارید.
4. بلند کردن پا صاف (Straight Leg Raise) – مخصوص زانو به پشت دراز بکشید، زانوی سالم خم باشد. زانوی عمل‌شده را صاف نگه دارید و پا را ۲۰–۳۰ سانتی‌متر بلند کنید. ۳–۵ ثانیه نگه دارید و آهسته پایین بیاورید.
5. چرخش ران (Hip Abduction in Supine) – مخصوص ران به پشت دراز بکشید. پای عمل‌شده را به طرف بیرون بلغزانید (بدون بلند کردن) و سپس به مرکز برگردانید.

تمرینات برای هفته‌های ۳ تا ۶

این تمرینات برای افزایش قدرت و دامنه حرکتی هستند.

1. خم کردن زانو با کمک (Heel Slides) – مخصوص زانو به پشت دراز بکشید. پاشنه را روی زمین به سمت باسن بکشید تا زانو خم شود (تا جایی که درد ندارد). ۵ ثانیه نگه دارید و صاف کنید.
2. بلند کردن پا به طرفین (Side Leg Raise) – برای ران به پهلوی سالم دراز بکشید. پای عمل‌شده را صاف نگه دارید و به طرف بالا بلند کنید (۲۰–۳۰ سانتی‌متر). ۳–۵ ثانیه نگه دارید.
3. نشستن و بلند شدن از صندلی (Sit to Stand) روی صندلی بنشینید. با کمک دست‌ها یا بدون کمک، بلند شوید و دوباره بنشینید. زانوها را بیش از ۹۰ درجه خم نکنید.
4. راه رفتن با کمک (Assisted Walking) با واکر یا عصا، قدم‌های کوتاه بردارید. وزن را به تدریج روی پای عمل‌شده بیندازید.
5. بالا بردن پاشنه (Heel Raises) وقتی راه رفتن راحت شد، کنار دیوار بایستید. روی پنجه پا بلند شوید و پایین بیایید.

تمرینات برای ماه دوم و سوم

این تمرینات برای بازگشت به فعالیت‌های روزمره هستند.

1. خم کردن زانو ایستاده (Standing Knee Flexion) – مخصوص زانو کنار دیوار بایستید. پاشنه را به سمت باسن ببرید و ۵ ثانیه نگه دارید.
2. گام برداشتن به طرفین (Side Steps) با کش مقاومتی دور مچ پا، به طرفین قدم بردارید.
3. بالا رفتن از پله کوچک (Step Ups) روی پله پایین بایستید. پای عمل‌شده را بالا ببرید و پایین بیایید.
4. دوچرخه ثابت از هفته ۴–۶، دوچرخه ثابت بدون مقاومت را شروع کنید (۱۰–۱۵ دقیقه روزانه).

سخن پایانی

فیزیوتراپی خانگی منظم کلید بازگشت سریع به زندگی عادی پس از تعویض مفصل است. پیشرفت را آهسته داشته باشید و هر هفته با فیزیوتراپیست چک کنید. با رعایت این تمرینات، اکثر بیماران در ۳–۶ ماه به فعالیت‌های روزمره کامل بازمی‌گردند. صبور باشید و به بدن خود گوش دهید – نتیجه تلاش شما زندگی بدون درد و فعال خواهد بود.

برای اطلاعات بیشتر درباره بازگشت به فعالیت و روش‌های کم‌تهاجمی، می‌توانید مقالات زیر را مطالعه کنید:

• [نشانه‌های ضرورت تعویض مفصل ران و زانو: راهنمایی برای تصمیم‌گیری به‌موقع] 
• [تأثیر وزن بدن و کنترل آن بر موفقیت جراحی تعویض مفصل ران و زانو]